غول خفته تفتان بیدار شده است؟/پاسخ علمی به چند پرسش مهم درباره آتشفشان «تفتان»
اقتصاد آنلاین
29 مهر 1404
2۰23
به گزارش اقتصاد آنلاین، به نقل از خبر آنلاین، چند روز قبل، رسانههای مطرح خبری منتشر کردند که کوه آتشفشانی تفتان در جنوب ایران، نزدیک به ۷۱۰ هزار سال خاموش بوده، و اخیراً نشانههایی از فعالیت از خود بروز داده است. این اخبار بر اساس پژوهشی تازه در نشریه Geophysical Research Letters منتشر شده بود و نشان میداد زمین در نزدیکی قله تفتان طی حدود ده ماه، از تیر ۱۴۰۳ تا اردیبهشت ۱۴۰۴، حدود ۹ سانتیمتر بالا آمده است.
انتشار این خبر، آن هم مدتی پس از گزارشهای مربوط به فعالیتهای آتشفشان دماوند، توجه عمومی و رسانهای را به خود جلب کرد و باعث شد احتمال فعالیت دوباره تفتان نیز به طور گستردهای مورد بحث قرار گیرد و سروصدای زیادی ایجاد کند. اما یک سوال پیش میآید، آیا در انتشار این خبر کمی اغراق نشده است؟
تفتان، فعال، اما در خواب
مهدی زارع، پژوهشگر و استاد پژوهشکده بینالمللی زلزلهشناسی، در پاسخ به این سؤال که آیا این گزاره که میگوید آتشفشان تفتان چندین هزار سال خاموش بوده، از نظر علمی معتبر است، گفت: «آتشفشانهای معروفی مانند دماوند، تفتان و سبلان آتشفشانهای فعال هستند و در سالهای اخیر، حداقل نوعی فعالیت مانند خروج گاز و بخار از آن ثبت شده است. خروج گازهای گوگردی و وجود چشمههای آب گرم، همگی از نشانههای فعالیت آتشفشانها هستند. بنابراین، همه این آتشفشانها فعالاند، اما هیچکدام در مرحلهی فوران و انفجار قرار ندارند، بلکه میتوان گفت در حالت خواب هستند.»
او گفت: «محمدحسین محمدنیا که در این مقاله نظر داده، معتقد است که این آتشفشان آنچنان هم در خواب نیست و باید نسبت به آن توجه و دقت بیشتری داشت. او اشاره کرده که در بازهی زمانی حدود ده ماه، یعنی از خرداد ۱۴۰۲ تا اردیبهشت ۱۴۰۳، منطقه حدود ۹ سانتیمتر بالا آمده است و خروج بخار و فشار زیاد در آن منظقه قابل رصد بوده و در مقاله هم ذکر شده است. با این حال، نویسنده مقاله صراحتاً اشاره میکند که شاهدی وجود ندارد که این پدیدهها مستقیماً به اتاق ماگما، که معمولاً در عمق شش تا دوازده کیلومتری زمین قرار دارد، متصل باشند. بنابراین، او مدعی نیست که این تغییرات از فعالیت ماگمایی سرچشمه گرفته است. حدس او این است که این تغییرات به بخارهایی مربوط میشود که در لایههای سطحی و مرتبط با سیستم آتشفشانی شکل میگیرند و باعث بروز این تظاهرات سطحی میشوند.»
پژوهش علمی در سایه حاشیههای رسانهای
او همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا میتوان این پژوهش را بهعنوان یک مطالعه علمی معتبر و دقیق برشمرد گفت: «همانطور که گفته شد این آتشفشان خاموش نیست، بلکه آتشفشانی فعال، اما خفته است. محمدنیا اشاره میکند که باید دقت داشت، چون ممکن است این آتشفشان حتی از مرحلهی خفته نیز خارج شده باشد یا در حال خروج از آن باشد، بنابراین لازم است بررسیهای دقیقتری انجام شود. اما چند نکته در این بین وجود دارد. در این مقالهای که اخیراً این هموطن ما منتشر کرده، که ظاهراً دانشجوی دانشگاه هنگکنگ است؛ موضوع به شکل جالبی مطرح شده است. مقاله او بهخودیخود اثر علمی خوبی است، اما نحوهی بازتابش در چند سایت خبری کمی غیرمعمول به نظر میرسد.»
او ادامه داد: «اولاً در گزارشهایی که منتشر شده، معمولاً از یکی از استادان راهنمای او به نام «گونزالس» اسپانیایی بهعنوان پژوهشگر اصلی یاد شده، در حالیکه نام آقای محمدنیا، که در واقع کار اصلی را انجام داده، کمتر ذکر میشود و بیشتر بر دانشگاه و نام آن استاد تمرکز شده است. نکتهی دوم این است که این خبر در روزنامهی دیلی میل منتشر شده، اما برخی سایتهای فارسیزبان آن را به اشتباه «دیلی میل آمریکا» عنوان کردهاند. از رادیو با من تماس گرفتند و گفتند که «روزنامه دیلی میل آمریکا» چنین خبری منتشر کرده است. من همانجا در برنامهی زنده گفتم که چنین روزنامهای اصلاً در آمریکا وجود ندارد؛ دیلی میل یک روزنامهی انگلیسی است، نه آمریکایی. بنابراین، با این شکلی که مسئله را مطرح میکنند و میگویند “روزنامه آمریکایی دیلی میل”، اینطور به نظر میرسد که هرکس، هرمطلبی را در اینستاگرام و توییتر دیده، کپی کرده و آن را منتشر کرده است. اخیرا هم هوش مصنوعی آمده است و افراد یک سوال میپرسند و هر جوابی بدهد آن را کپی میکنند و به عنوان پاسخ سوال به آن استناد میکنند.»
او با بیان این مسئله که بازتاب رسانهای این خبر «زرد» بوده است، گفت: «میخواهم بگویم که گاهی یک خبر از جایی مطرح میشود و بعد بدون بررسی، بقیه رسانهها آن را تکرار میکنند و ماجرا بزرگتر از واقعیتش جلوه میکند. درواقع برخورد رسانهای با این موضوع تا حدی زرد و هیجانی بوده و بازتاب علمی دقیق مقاله در حاشیه قرار گرفته است. اصل ماجرا این است که یک پژوهشگر ایرانی در قالب کار دکترای خود پژوهشی انجام داده و مقالهای منتشر کرده است. مقالهاش بسیار خوب و عالی نوشته شده و در مجلهای معتبر چاپ شده است. من خودم هم مقاله را خواندهام و به نظرم اصل کار پژوهش علمی ارزشمندی است.»
این پژوهشگر با اشاره به این موضوع که خودش نیز دیماه ۱۴۰۲ مطلبی درمورد فعالیت تفتان نوشته است گفت: «به نظر من موضوع از نظر علمی کاملاً درست و بهجا مطرح شده است. نویسنده هم ادعای عجیب و غریبی نکرده؛ صرفاً گفته که در بازه حدود دهماهه از ژوئن ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴ فشار داخلی بیشتر شده است، بخارهایی از زمین خارج شدهاند، و حتی تأکید کرده که هیچ شاهدی وجود ندارد که این پدیدهها به اتاق ماگما یا گدازههای در عمق زمین مرتبط باشند. خودش هم احتمال داده که این تغییرات به یک پدیدهی سطحی مربوط باشد؛ یعنی اتفاقاتی مانند نفوذ آب حاصل از بارندگی و جریانهای سطحی به لایههای زیرین زمین در حال رخ دادن است. این آبها به عمق چند ده تا چند صد متری نفوذ میکنند و در آنجا، در تماس با لایههای داغ آتشفشان، گرم میشوند. سپس طی یکسری واکنشهای طبیعی، به شکل خروج بخار یا فورانهای جزئی از سطح زمین بیرون میزنند. به گفتهی او، این پدیده باعث شکلگیری چشمههای آب گرم میشود؛ چشمههایی که معمولاً با محلولهای حاوی مواد معدنی و کانیهای موجود در همان محیط ترکیب شدهاند. بنابراین، او تأکید دارد که این خروج بخار و فعالیتهای سطحی از همین نوع هستند و ارتباطی با گدازه یا ماگمای در حال صعود ندارند. در نتیجه، مقاله او یک پژوهش علمی است که بهخوبی نوشته شده و از نظر ساختار و محتوا کار تمیزی محسوب میشود. من نویسنده را نمیشناسم، اما از دید من کارش از نظر علمی و نگارشی بسیار درست و حرفهای انجام شده است.»
فرصتی برای پژوهش و توسعه محلی
او در این خصوص که با توجه به اینکه انتشار پژوهش درباره آتشفشان تفتان بیشتر به جنبههای خبری و حاشیهای توجه شده این پژوهش چه جنبههایی داشته که مورد توجه قرار نگرفته است، گفت: «اصل ماجرا این است که پرداختن به پدیدههای علمی و طبیعی کشور کار درستی است. بههرحال، آتشفشان تفتان در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی مرز پاکستان قرار دارد و ممکن است کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد. اما انتشار چنین پژوهشهایی باعث میشود چند نفر به نقشه نگاه کنند و ببینند اصلاً این منطقه کجاست، نزدیکترین شهر به آن کدام است و چه کسانی در اطرافش زندگی میکنند. برای مردم کنجکاوی ایجاد میکند و متوجه میشوند که مثلاً شهر خاش در جنوب آن است.»
او افزود: «در واقع، این منطقه بخشی از خاک ایران است که مردم بلوچ در آن ساکناند و شاید تا پیش از این کمتر در معرض توجه عمومی بوده است. از این نظر، پرداختن به موضوع تفتان میتواند جنبهای اجتماعی و انسانی هم داشته باشد، چون اگر در آن منطقه هرگونه فعلوانفعالی رخ دهد، بالاخره بخشی از هموطنان ما، حدود ۱۵۰ هزار نفر در شعاع صد کیلومتری آن محدوده زندگی میکنند و طبیعی است که این مسئله از منظر انسانی و اجتماعی نیز اهمیت داشته باشد. از طرفی تفتان یک آتشفشان فعال است و این فعالیت میتواند از نظر معدنی هم جنبهی مثبتی داشته باشد. یعنی بهدلیل خروج مواد و کانیهای باارزش به سطح زمین، میتواند فرصتهای اقتصادی قابلتوجهی ایجاد کند. اگر از این منظر به موضوع نگاه شود، در اطراف این آتشفشان میتوان به منابع و ثروتهای معدنی دست یافت. بنابراین، دولت، بهویژه وزارت صنعت، معدن و تجارت، میتواند در این زمینه سرمایهگذاری کند و برنامهریزی جدیتری داشته باشد. خوشبختانه در استان سیستان و بلوچستان هم دانشگاه آزاد و هم دانشگاه دولتی فعال هستند و میتوانند از ظرفیت علمی آنها برای انجام پژوهشهای میدانی و بررسی دقیقتر وضعیت تفتان استفاده کنند و کاری خوب و جدی انجام بدهند.»
او در آخر با تاکید مجدد بر اینکه تفتان یک آتشفشان فعال است، گفت: «برخی همکاران ما از واژه “نیمهفعال” استفاده میکنند و روزنامهنگاران هم آن را مینویسند، من نمیدانم این واژه را از کجا آوردند. آتشفشان یا فعال است یا غیرفعال است و در منابع علمی ما اصلا اصطلاح “نیمهفعال” نداریم. در هر حوزهای، بهویژه در علوم طبیعی، تعاریف استاندارد و پذیرفتهشدهای وجود دارد. در واقع، در تمام شاخههای علمی، مفاهیم و اصطلاحات بر اساس توافق جامعهی علمی بینالمللی تعریف میشوند. در این زمینه هم همینطور است؛ تعاریف مشخص و پذیرفتهشدهای وجود دارد. بنابراین، نمیتوانیم اصطلاحاتی مثل “نیمهفعال” را خودمان ابداع کنیم. همانطور که در سایر علوم هم چنین رویکردی پذیرفته نیست.»
از تعاریف علمی غافل نشویم!
به گفته این زمینشناس و استاد پژوهشکده بینالمللی زلزلهشناسی، وقتی از «زلزله بزرگ» صحبت میکنیم، این عبارت تعریف علمی دارد و زلزلهای زمانی «بزرگ» محسوب میشود که بزرگی آن بیش از ۸ باشد. این درحالی است که در ایران، اغلب زلزلهها بین ۶ تا ۷ یا نهایتاً نزدیک به ۸ هستند، و از نظر علمی در ردهی «شدید» قرار میگیرند، نه «بزرگ». بنابراین، اگرچه در زبان عامیانه ممکن است بگویند «زلزله بزرگ آمد»، اما از نظر علمی چنین توصیفی دقیق نیست. به همین ترتیب، در مورد آتشفشانها هم باید به همان تعاریف علمی بینالمللی پایبند بود و از اصطلاحات پذیرفتهشده استفاده کرد.
همانطور که مهدی زارع در آخر توضیح میدهد، آتشفشانی فعال در نظر گرفته میشود که در ۱۱۷۰۰ سال گذشته (دوران هولوسن) حداقل یک بار فوران کرده باشد. این رایجترین تعریف علمی است. آتشفشانی که نشانههایی از ناآرامی، مانند زلزلههای مکرر، انتشار قابل توجه گاز یا تغییر شکل جدید زمین (تورم) را نشان میدهد، فعال در نظر گرفته میشود. پتانسیل فورانهای آینده حتی اگر آتشفشانی قرنها فوران نکرده باشد، در نظر گرفته میشود اگر تغییر شکلی تازه در محیط آتشفشان به نظر برسد و در منطقهای از نظر زمینساختی فعال واقع شده باشد، اغلب به عنوان فعال طبقهبندی میشود.
آتشفشان فعال، آتشفشانی با سابقه فوران اثبات شده در حدود ۱۱۷۰۰سال گذشته و پتانسیل فورانهای آینده است مانند فردی که بالقوه امکان بیمار شدن را دارد. آتشفشان فعال ولی خفته آتشفشانی فعال است که در حال حاضر آرام است، (خواب است)، اما میتواند دوباره بیدار شود. مانند فردی که در حال حاضر سالم است، اما در آینده دوباره بیمار خواهد شد. آتشفشان فورانی، آتشفشانی فعال است که در حال حاضر فعالیت آتشفشانی با خروج گدازه نشان میدهد. مانند فردی که در حال حاضر بیمار است. بنابراین:
آتشفشان فعال شامل کوه اتنا (ایتالیا)، دماوند و تفتان (ایران) میشود.
آتشفشان خفته در تاریخ ثبتشده فوران نکرده است، اما نشانههایی از فعالیت بالقوه (مانند رخداد زلزله یا انتشار گاز) را نشان میدهد، در حال حاضر فوران نمیکند، در واقع «خوابیده» ولی میتواند دوباره فوران کند. کوه فوجی (ژاپن)، کوه رینیر (ایالات متحده آمریکا) و کوه دماوند و تفتان و بزمان همه از این رده هستند.
آتشفشان منقرض بیش از ۱۱۷۰۰ سال است که فوران نکرده و انتظار نمیرود دوباره فوران کند. منبع ماگما ارتباطش را با سطح از دست داده است و انتظار نمیرود فوران کند. قلعه ادینبورگ (اسکاتلند) بر روی یک آتشفشان منقرضشده قرار دارد. مرز بین آتشفشان خفته و فعال بسیار مبهم است. آتشفشانی که تصور میشود منقرض شده است، گاهی اوقات میتواند همه را غافلگیر کند و دوباره فعال شود.
بر این اساس، پایگاه داده برنامه جهانی آتشفشانشناسی GVP اطلاعات و گزارشهایی در مورد فورانهای فعلی از سراسر جهان جمعآوری میکند و یک مخزن پایگاه داده در مورد آتشفشانهای فعال، فورانهای آنها و تاریخچه فوران آنها را نگهداری میکند. به این ترتیب، زمینهای جهانی برای آتشفشانشناسی فعال سیاره ارائه میشود. پایگاههای داده آتشفشان و فوران GVP پایه و اساس تمام اظهارات آماری مربوط به مکانها، فراوانیها و بزرگی فورانهای آتشفشانی زمین در۱۱۷۰۰ سال گذشته را تشکیل میدهند. سه نسخه چاپی از آتشفشانهای جهان بر اساس دادههای GVP در سالهای۱۹۸۱، ۱۹۹۴ و ۲۰۱۰ منتشر شد. نسخههای سوم و چهارم به طور منظم در وبسایت برنامه بهروزرسانی شد و از اوت ۲۰۲۴ نیز، نسخه پنجم در وبسایت GVP موجود است.
